معادن مهم  سنگ عقیق در ایران

عقیق در ایران فراوان یافت می شود و تا کنون بیش از پانزده مورد آثار معدنی عقیق پیدا شده که شش مورد به بهره برداری اقتصادی رسیده است.

ذخائر عقیق در ایران در سنگهای آتشفشانی با سن جديد اليگوسن تا عهد حاضر یافت شده اند و تمام آنها از محلول های اسیدی غنی از سیلیسیوم در درون حفرات ترسیب کرده اند. بدین ترتیب اشکال آمیگدال تا ژئود مانند در سطح زمین تشکیل شده که آنها از لایه هایی با رنگهای گوناگون عقیق تشکیل شده اند.

تعدادی از آنها به وسیله لایه های عقیق پر شده اند در حالی که تعدادی دیگر در مرکز خود دارای حفره هایی می باشند. وجود لایه بندی در این ساختارها بیانگر تناوب ترسیب لایه های عقیق می باشد که می توان آن را به دوره های متناوب فعالیت محلولهای هیدروترمال نسبت داد.

–  مهترین معادن عقیق در ایران کدامند؟

* ذخیره عقیق قم

* ذخیره عقیق خور

* ذخیره عقیق چاه کاسه گو

* ذخیره عقیق چاه حاجی

* ذخیره عقیق تربت حیدریه

* ذخیره عقیق ماوی

محصولات عقیق مردانه Famlan

محصولات عقیق زنانه Famlan

– عقیق در ایران چگونه تشکیل شده اند؟

ذخائر و اندیسهای معدنی عقیق ایران عمدتاً در نیمه شمالی کشور واقع بوده و از مرزهای شرقی در نواحی تربت حیدریه و فردوس تا مرکز ایران در نواحی اصفهان – قم و در نهایت در شمال غرب ایران در ناحیه میانه گسترش یافته اند. خصوصیات این پتانسیل های معدنی به قرار زیر می باشند:

* ذخیره عقیق قم

ذخیره عقیق قم از نظر جغرافیایی در کیلومتر ۲۵ اتوبان تهران و ۵ کیلومتری سمت راست اتوبان قرار گرفته است. این ذخیره از معادن معروف عقیق ایران است که هم اکنون در حال بهره برداری می باشد.

سنگهای در بر گیرنده ذخیره عقيق قم، آندزیت های ائوسن می باشد. محلول های هیدروترمال محبوس شده در حفرات و فضاهای خالی سنگ های آتشفشانی به مرور زمان باعث تشکیل ژئودها و بلورهای کلسدونی شده اند.

عقيق قم متشکل از کلسدونی و ژاسپر است. میزان ذخیره قطعی ذخیره 27.395 میلیون تن کانسنگ آندزیتی می باشد.

* ذخیره عقیق خور

سنگ عقیق سرخ خور سرشار از اکسید آهن

موقعیت جغرفیایی این ذخیره در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان خور (استان اصفهان) واقع شده است.

مختصات جغرافیایی ذخیره به صورت “07 17 °55 طول شرقی و “31 39 °33 عرض شمالی می باشد.

عقیق (کلسدوئن) این منطقه قدمت دیرینه ای دارد. محدوده مورد مطالعه در زون ساختاری ایران مرکزی قرار دارد. در این محل عمدتا سنگی۔ های ولکانیکی ائوسن رخنمون و گسترش دارند.

مورفولوژی آن تپه ماهوری است و با سطوح فرسایشی صاف و هموار مشخص است. ژئودهای مورد نظر را در سطح زمین و عمق تا حدود یک متری به طور پراکنده می توان مشاهده کرد.

سنگ میزبان آنها سنگ های ولکانیکی و عمدتا توف و گدازه با ترکیب آندزیتی بوده که رنگ عمومی آنها خاکستری تیره می باشد.

ژئودهای منطقه به دو گونه است: توپر و با رنگ های متنوع در ابعاد گوناگون و دیگری توخالی و حاوی بلورهای کوارتز شامل آمیتیست و در کوهی در ابعاد گوناگون.

ژئود با دیواره عقیق نواری از خور

این ژئودها در حاشیه که سیلیس به سرعت سرد شده است، دارای ترکیب کلسدونی هستند. اما در هسته مرکزی خود که زمان کافی برای سرد شدن وجود داشته دارای بلورهای کوارتز در رنگهای متنوع و جالب هستند.

سیالات غنی از سیلیس که در درون سنگ های ولکانیکی و پیرو کلاستیکی محبوس بوده اند، باعث تشکیل ژئودها شده اند. محدوده پراکندگی حدود ۵ هزار متر مربع است، ذخیره عقیق ۱۲۵۰ کیلو گرم و میزان ژئودهای توپر به صورت تخمینی ۹۳۷ کیلو گرم می باشد.

* ذخیره عقیق چاه کاسه گو

ذخیره چاه کاسه گو در ۳۶ کیلومتری فردوس قرار دارد و دارای مختصات جغرافیایی “20 47 °33 عرض شمالی و “19 38 °57 طول شرقی می باشد.

محدوده توسط سنگ های ولکانیکی پیروکسن آندزیت با مورفولوژی تپه ماهوری پوشیده شده است. این سنگ ها به صورت کلاهک و گنبدهای سیاه رنگی که با دگرسانی همراه با ژیپس توأم هستند، دیده می شوند.

قلوه ها و ندول های سنگ عقیق به طور پراکنده در داخل این مجموعه ولکانیکی گسترش یافته اند. سنگ میزبان کانی سازی عقیق – های منطقه واحد ولکانیکی پیروکسن آندزیت می باشد.

محلول های هیدروترمال وابسته به ماگماتیسم منطقه باعث تشکیل ندول های عقیق در داخل مجموعه ولکانیکی شده است. عقیق به همراه کمی ژیپس در محدوده دگرسان شده، دیده شده است.

سنگهای معدنی عقیق خزه ای فردوس

ضخامت تجمعی لایه های عقیق، مختلف بوده و از ۵ تا ۱۵ سانتیمتر متغیر می باشد، ولی به طور متوسط ابعاد آنها ۷ سانتیمتر است. محدوده وسیع اما کانی سازی به طور پراکنده است.

راه دسترسی به این ذخیره ساده است. اکثر ندول های عقیق این ناحیه دارای پوسته خارجی سیلیكاته نازک و با رنگ سبز (گاه زرد تا صورتی) هستند. عقیق به رنگ زرد تا قهوه ای نیز یافت می شود که به آن جزع می گویند. در برخی قسمت ها تجمعی از عقیق هایی که در هسته مرکزی دارای بلورهای کوارتز از نوع آمیتیست به رنگ بنفش می باشند، دیده شده است.

محصولات شجر مردانه Famlan

* ذخیره عقیق چاه حاجی

عقیق های فردوس

این ذخیره در جنوب غرب شهر فردوس واقع است. مختصات جغرافیایی ذخیره “56 ’59 °57 طول شرقی و “00 57 °33 عرض شمالی می باشد.

توفهای سبز پالئوژن با گسترش وسیع در منطقه دیده می شوند. بر روی این واحد توفی در ستیغ ارتفاعات گنبدهای ولکانیکی، هورنبلند آندزیت با رخساره قهوه ای رنگ قرار می گیرد که دارای تنوع رنگی بالایی هستند و به رنگ های سفید شیری، سفید خاکستری، کرم زرد، قهوه ای، قهوه ای سوخته و سیاه دیده می شوند.

عقیقی زیبا به نام باباقوری (انیکس) منحصرا در این محدوده یافت شده است. نام دیگر این عقیق، Eye Agate یا عقیق چشمی است. عقیق ها به همراه ژاسپروئید و چرت های رنگین تشکیل و رخنمون یافته اند.

کانی سازی عقیق بیشتر در داخل واحد توف سبز صورت پذیرفته است و همچنین به صورت ثانویه در داخل درز و شکاف های ایجاد شده توسط گسل تشکیل شده است (جایگیری محلول های سیلیس دار و رسوب ژل سیلیسی و نهایتا تشکیل ندول های عقیقی). دسترسی به این عقیق ها تا حدودی مشکل است و برداشت عقیق با کنده کاری و بعضا انفجار همراه است.

وسعت منطقه به طور تقریبی ۲۰۰۰ متر مربع و عمق یک متر و تراکم نسبی 1.5 کیلوگرم عقیق با خلوص ۵۰٪ است. ذخیره زمین شناسی عقیق در چاه حاجی تقریبا برابر یک تن است.

* ذخیره عقیق تربت حیدریه

در شمال غربی (استان خراسان رضوی) در اطراف روستای بایگ محدوده ای متشکل از آتشفشانهای ائوسن تا نئوژن پایانی وجود دارد، که در حد فاصل تربت حیدریه تا روستای بایگ و فديهه کانی سازی عقیق در حفرات و برشها مشاهده می شود. در این منطقه دو اندیس اقتصادی وجود دارد: 

ذخیره رود معجن:  این ذخیره در شمال غربی روستای فدیهه در مختصات جغرافیایی “36 ’53 °58 طول شرقی و “58 ’24 °35 عرض شمالی قرار دارد. یکی از نواحی با ارزش مجموعه ولکانیکی مجاور، ذخیره سنگ تزئینی رود معجن است.

در این محدوده گدازه های بازالتی پیروکسن – اولیوین دار با رخساره تیره رنگ و ساخت منشوری به صورت کلاهک های سیاه رنگی در ستیغ ارتفاعات واقع شده اند و در دامنه مجموعه های سنگی گدازه ای و لاهار قرار دارند. در هر دو واحد لاهار و گدازهای به راحتی با حفر گودال می توان ژئودهای عقیق دار را استخراج کرد. 

محدوده گدار آتش سنگ:  مختصات جغرافیایی این محدوده “17 ’06 °59 شمال شرقی و “05 ’18 °35 عرض شمالی می باشد. آثار کنده – کاری و حفریات به منظور استخراج قلوه های عقیق و ژئودهای سیلیسی دیده می شود.

محدوده سنگهای قیمتی روستای بایگ جزئی از کمربند ولكانو پلوتونیک شمال درونه است. این کمربند به عنوان زون تکنار معرفی شده است.

در محدوده گدار آتش سنگ، آندزیت و پیروکسن واحد اصلی بوده که سنگ میزبان عقیق به شمار می رود، انواع رگه ای در این ذخیره نسبت به ذخیره رود معجن بیشتر است و رنگ عقیق عمدتأ سفید، بی۔ رنگ، سفید شیری تا خاکستری است. سنگ عقیق منطقه عمدتا به شکل قلوهای، رگهای و رگچه ای یافت می شود ولی در مواردی به عنوان سیمان برشی سایر اجزا را در بر گرفته است. رنگ آن سفید، شیری، خاکستری، قهوه ای روشن، بنفش و به ندرت کرم تا زرد و … می باشد.

میزان ذخیره عقیق در روستای بایگ حدود 1.2 تن با رنگ های متنوع می باشد و ذخیره عقیق گدار آتش سنگ نیز ۵ تن است.

تسبیح های عقیق Famlan

*  ذخیره عقیق ماوی

عقیق میانه

در استان آذربایجان شرقی محدوده ای حاوی کانی سازی عقیق می باشد که موقعیت آن در بخش کاغذکنان شهرستان میانه و در داخل مثلثی که رأس آن روستای ماوی، اینقار و زرنجین است، می باشد.

وسعت این محدوده ۸ کیلومتر مربع است. عقیق با تنوع رنگی خاکستری، شیری، قرمز و زرد در سه منطقه با مختصات زیر یافت شده است: “30 ’26 °37 عرض شمالی، طول شمالی “07 ’01 °48 . “11 ’27 °37 عرض شمالی، طول شمالی “25 ’05 °48 . “36 ’27 °37 عرض شمالی، طول شمالی “34 ’59 °47 . در محدوده عمومی ذخیره سه واحد زمین شناسی که متعلق به سن های ائوسن و اليگوسن هستند دیده می شوند.

دو واحد زمین شناسی شامل توفهای خاکستری و بنفش رنگ ائوسن و ریوداسيتها، تراکی داسیت ها و ایگنمبریت های با سن اليگوسن هستند، در این محل رخنمون دارند. کانی سازی عقیق در داخل سنگ های آتشفشاني اليگوسن به مقدار زیادی دیده می شود.

گسلی نیز با راستای N10E مرز این دو واحد سنگی را تشکیل داده است. نقش این گسل در نفوذ محلولهای گرمابی عامل دگرسانی در این منطقه زیاد بوده است.

در برش های ناشی از حرکات مکرر این گسل در بعضی از نقاط عقیق به صورت سیمان ذرات برشی را در بر گرفته و آنها را به یکدیگر متصل نموده است و در بعضی از نقاط نیز عقیق به صورت یک لایه نازک بر روی قطعات برشی ته نشست شده است.

رنگ غالب این عقیق ها آبی است. چرخش محلولهای هیدروترمال در امتداد گسل باعث تشکیل عقیق در منطقه شده اند.

عقیق در ایران چگونه تشکیل شده است؟

به طور کلی منشا عقیق میتواند از مواد معدنی سیلیکا یا سیالات گرمابی و یا در حالت دیگر از ژل سیلیس آمورف یا منشا سیال حاصل مایعات هیدروترمالی (سیالات گرمابی) یا آبهای جوی باشد.

عقیق در محیط های مختلف زمین شناسی در حفره گاز، در سنگهای آتشفشانی اسیدی و در شکستگی های حفره سنگ وجود دارد.  اکثرا معتقدند تشکیل عقیق همزمان با تشکیل منشا آن است ولی ولی برخی بر این باورند که تشکیل عقیق میلیون ها سال بعد از تشکیل سنگ منشا آن میباشد.

مقادیر زیادی ذخیره های عقیق از تأثير محلولهای گرمابی بعد از آتشفشانی بر بازالتها و آندزیت ها به وجود می آیند.

این نوع ذخیرهها در مناطق آتشفشانی جوان (مزوزوئیک – سنوزوئیک) کمربندهای چین خورده و به مقدار کم در پلاتفرم های قدیمی جای گرفته و ذخیره های اقتصادی به همراه آندزیت – پورفیرها، اندزیت – بازالت پورفیریدهای متخلخل و توفهای آنها یافت می شوند.

از فرسایش این نوع ذخیره ها،  پلاسرهای غنی از عقیق به وجود می آیند. کانسارهای گرمابی آتشفشانی عقیق گاها در سنگهای آتشفشانی اسیدی شکل می گیرند.

این نوع ذخیره ها تخم مرغی شکل بوده و سطح ناهمواری دارند. اندازه مقطع عرضی عقیق این تیپ ذخیره ها ۱۵-۱ سانتیمتر و گاها ۳۰ سانتیمتر بوده و در حالات استثنایی به 1.2 – 0.9 متر نیز می رسد.

سنگ پوشش آنها ریولیت های سیلیسی شده بوده که حدود ۵۰ – ۲۵ درصد کل توده سنگی را تشکیل می دهد. حفرات موجود در سنگ پوشش، قسما و یا کلا توسط عقیق پر شده است. 

از طريق مهرداد براتی؛ دانشگاه بوعلی سینا منابع : قربانی، م.، (۱۳۸۷) زمین شناسی اقتصادی، کانسار ها و نهشته های معدنی، انتشارات آرین زمین، تهران، جلد ۱ و ۲، صفحه ۶۳۵.

كانسارهای منابع معدنی از دیدگاه مبانی ژئوشیمیایی، انتشارات مهر گل، صفحه ۴۴۲پژمان، ل. ا، (۱۳۸۴) شناخت، پیدایش غیور زاده، ع.، عاسم اصل، ر، (۱۳۸۳) کانسارهای معدنی فلزی و غیر فلزی، وزارت صنایع و معادن، صفحه ۵۳۵

Gaillou, E., Delaunay, A., Rondeau, B., Bouhnik-le-Coz, M., Fritsch, E., Cornen, G., Monnier, Ch., (2008) Darragh, P.J., Gaskin, A.J., (1966) The nature and origin of opal. Australian Gemmologist 66, p. 80–90. Darragh, P.J., Gaskin, A.J., Terrell, B.C., Sanders, J.V., (1966) Origin of precious opal. Nature 209, p. 13–16.